მხარე ფეოდალურ ხანის საქართველოში ისტორიული კახეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში ახლანდელ აზერბაიჯნის ფარგლებს მოიცავს ბელაქნის ზაქათლისა და კახის ტერიტორიას. ტერმინი ”საინგილო” XIX საუკუნეში დამკვიდრდა, ინგილოების დასახლების მხარის აღსანიშნავად . საინგილო შედგებოდა 2 პოლიტიკურ ერთეულებისგან ჭარ-ბელაქნისა (კაკ-ენილესილი) და ელისუს სასულთნოსაგან. საინგილოს ტერიტორია ადრინდელ საუკუნეში ძველ ქართველების პროვინციის ჰერეთის შემადგენელი ნაწილი იყო. XI საუკუნი დასაწყისში ადიმინისტრაცულად მაჭის საერისთავო ფარგელბში მოექცა XVI-XVII საუკუნეში საინგილოს პოლიტიკურ ცვილილებებმა კახეთის სამეფოში ოსმალებისა და სპარსების გამალებულმა აგრესიამ გაღი ფეოდალების თავდახხმებმა ამ მხარის ეკონომიური და პოლიტიკური დაცემა გამოიწვია.
საინგილოს წარსული
ნადგურებმა მკვიდრ ქართველ მოსახელობის ადგილზე სახდებოდნენ წახური და ავარიელი ლეკები. ერთდროულად ხდებოდა ქართველი მოსახლეობის დაყმევება და გამაჰმადიანება დროთა განმავლობაში საინგილო საერთოდ მოწყდა კახეთის სამეფოს XVIII ს.პირველ მეოთხედში აქ საბოლოოდ ჩამოყალიბდა ავარიელი (ჭარ-ბელაქნი, კატეხი, თალა, მუხახი, ქინიხი) და წახურელი (წახური, ელისუ, სუვაგილიდა, ყარადუკულაკი) ლეკების ე.წ. თავისუფალი თემები. კახეთის მეფეების მრავალი ცდა გაენთავისუფლებინა აღმოსავლეთ კახეთის მიწები, უშედეგოდ მთავრდებოდა.1840 წელს ბელაქნის მარზა რაიონიც ადმინისტრაციულად საქრთველო-იმერეთის გუბერნიაში შევიდა.1860 წელსიგი კვლავ ცალკე ოლქად გამოეყო, ხოლო 1844 წლიდან იგი წაქათლის სამხრეთ ოლქი გახდა. 1860 წლიდან იგი ზაქათლის ოკრუგად იწოდებოდა და ექვემდებარებოდა დალ ოლქს. ამავე დროს ყოფილი ელისუს სასულთნის მთიან ნაწილი შეუერთდა სამურის ოკრუგს.1921 წლიდან საინგილო აზერბაიჯნის ფარგლებშია
მეფევახტანგ გორგასალის V-საუკუნეში საინგილოს ტერიტორიაზე
საინგილოს ტერიტორია რომ ისტორიულად სააქართველოს ეკუთვნოდა და იგი მხოლოდ ქართველებით იყო დასახლებული, ეს დასტურდება ქართულ , რუსულ, ევროპულ და თვით აზერბაიჯნულ ენაზეც არსებულ მრვალ ისტორიულ წყაროებშია მოხსენებული.ძვ.წ. I საუკუნიდან ახლანდელი საინგილოს ტერიტორიაზე ქართველები და მათი მონათესავე ჰერები ცხოვრობდნენ, ხოლო IV-V საუკუნიდან მოყოლებული საკუთრივ საქრთველოს ტერიტორია საინგილოსაც მოიცავდა. XI საუკუნის ბოლოს პეტერბურგშიდაბეჭდილ ”ენციკლოპედიურ ლექსიკონში ” რომლიც გამოსცეს ფ. ბროკჰაუზმა და ა.ეფრონმა ვკითულობთ – “ზაქთლის ოლქის ოდესღაც შეადგენდა ჰერეთის ნაწილს, დასახლებული იყო ქართველებით….. ამ ნაშრომიდანაც ნათლად ჩანს, რომ საინგილო (ზაქათლის ოლქი) წარმოადგენდა ჰერეთის ნაწილს, “რომელიც დასახლებული იყო ქართველებით” და რომ იგი ლეკებმა დაიპყრეს XIII –XIII საუკუნეებში. შემდეგ სხვა დოკუმენტებში ვკითხულობთ: “საქართველოს დაუძინებელმა მტერმა შაჰ-აბასმა 1587 წელს კახეთის მეფეს ალექსანდრეს ჩამოართვა კაკ-ელისენი, წინანდელი მოურავი ვახვახიშვილი გაამაჰმადიანა, სახელად უწოდა ალიბეგი და ეს ალიბეგი დაადგინა აქ სულთნად.ამიტომ მას ეწოდა აგრეთვე ალისულთანი. საკუთრივ ქართველები დაყოფილნი იყვნენ რიგ ტერიტორიულ ჯგუფებად, რის გამოც დღემდე შემონახულია ზოგიერთი ეთნოგრაფიული სხვაობა. მათგან უმთავრესი ჯგუფებია: ქართლელები, კახელები, ინგილოები, ხევსურები, ფშავლები, თუშები, იმერლები, გურულები, აჭარლები, (მეგრელები, ლაზები, სვანები-გ.ჩ), მესხები. ამ ჯგუფებს შორის განსხვავება, გამომდინარე ადრინდელი ტომობრივი და პოლიტიკური დაყოფით, თანდათანობით წაიშალა და ამჟამად რეალური მნიშვნელობა არა აქვს. რამდენიმე სიტყვა კიდევ ერთმნიშვნელოვან ისტორიულ ფაქტზე: 1920 წლის 6 მაისს რუსეთის სოციალისტურ ფედერაციულ საბჭოთა რესპუბლიკის მთავრობასა და მაშინდელ საქრთველოს მთავრობას შორის დაიდო საზავო ხელშეკრულება. საბჭოთა რუსეთის მთვრობამ საქრთველო სცნო ამგვარ საზღვრებში: “საქრთველოს საზღვრებში შედიან გუბერნიები: თბილისის და ქუთაისის, ოლქები: ბათუმის, ზაქათლისა და სოხუმის შავი ზღვის გუბერნიის ნაწილი”
ქ.ნუსხალ (შექის) ჩრდილოეთით, 6 კმ. მოშორებით, მდებარეობს გიშის ტაძარი, გიშის-ქურმუხის ყოფილი რეზიდენცია; გიშის საეპისკოპოსო საქრთველოს მეფე ვახტანგ გორგასალს V საუკუნეში გაუხსნია. “აღნიშნული გროგოლიძეთა სამფლობელო ქვეყანა ციხე გიშისთ ქართული ჰერეთის უკიდურეს აღმოსავლეთით ნაწილი იყო…მეფე არჩილმა რომელიც VIII საუკუნეში ააგო ციხეები კახეთ-ჰერეთი ადმინისტრაციულად მოაწყო. ნუსხაში (ახლანდელ შექის) დასახდნენ ქართველები რომლებიც შემდგომში შექლებად წოდებულნი. ამ დრომდე ნუსხის მიდამოებში მცხოვრებელბი წარმართულ რელიგიას მისდედნენ, აღჩილ მეფემ გააქრისტიანა.
საინგილოს ტერიტორიის ფართობი უდრიდა 189 000 კვ. კმ-ს, სადაც 5 მილიონი კაცი ცხოვრობდა. ქართველთა ეკონომიური და კულტურულ გაძლიერებას მოჰყვა ქალაქების, სოფლების და კულტურის შესანიშნავი ძეგლების მნიშვნელობა, რომლის ნაშთები ამჟამად საინგილოში მრავლად გხვდება.ამ პერიოდში, საერთაშორის, კულტურისა და ქრისტიანული რელიგიის ერთ-ერთ შესანიშნავ ცენტრს ბელაქანს წარმოადგენდა. მიუხედავად მომღოლების ბატონობისა, XII ს. დასაარულს ქართველებმა საეკლესიომოღვაწემ პიმენ სალოსმა ქრისტიანობა გაავრცელა დაღესტანში, “ნათესავი ლეკთა წარმომავლობისაგან მოაქცივნა” –გააქრისტიანა როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, საქართველოდან დაღესტანში ქრისტიანობის გარდა, ვრცელდებოდა ქართული ენა, კულტურა, დამწერლობა და ლიტერეტურა.
ქართულ ხალხურ ლექსი
ქართულ ხალხურ ლექსი კარგად გამოხატავს მოძალადეთა მიზანს:
ინგილოთა წრიდან გამოვიდნენ ცნობილი საზოგადო მოღვაწეები დამეცნიერები—ივან-ბაბა ბუღუშვილი, დიმიტრი ჯანაშვილი, მიხეილ ყულოშვილი,პროფ. უზეირ რამაზანოვი, პოლკოვნიკი კონსტანტინე ტატარაშვილი, პროფ. მოსე ჯანაშია, ბათლომე ხუციშვილი, დოც. გიორგი გამხარაშვილი, მეცნიერის მუშაკი არსენ ოქროჯანაშვილი; ამჟამად მოღვაწენი: პროფ.არჩილ ჟანაშვილი, პროფ.გ ხუციშვილი, პროფ. თენგიზ ივანიცკი, ინჟინერი ალექსანდრე პაპაშვილი და სხვები.
ლეკების მოპყრობა ინგილო ხალხის მიერ
აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ წარსულში საქართველო ჯეროვან ყურადღება ვერ აქცევდა საინგილოს, რის შედეგადაც ლეკი ბეგები და მოლები თვითნებდებოდნენ და ქართველები უკიდურეს მონურ პირობებში ჰქონდათ ჩაყენებული. ინგილოთა სავალალო მდგომარეობამ ააკვნესა თავისი ხალხის დიდი მოჭირნახულე ინგილო დიმიტრი ჯანაშვილი რომელიც წერდა: “მაგრამ ვაი მათ ქართველობას (ლაპარაკია იმ დროინდელ ქრისტიან ინგილო ქართველებზე—გ.ჩ.), ისინი მოწყვეტილი არიან საქართველოსაგან. დაობლებული, პატრონი აღარ ჰყავთ, თვისტომნი ქართველებიც მონათესავე ხალხად არ იცნობენ, ლეკებს ეძახიან. იმათ სწყინთ ასეთ წოდება, მაგრამ ქართველები გულგრილად ეპყრობიან მათ პროტესტს, რადგან არ გაეგებათ რას ნიშნავს მიმხრობა, შეთვისება, ზურგის გამაგრება ეროვნებისა”.
რას ნიშნავს სიტყვა ინგილო
გამაჰმადიანებულ ქართველებს უწოდებდნენ “იანგილოს”, რაც თურქულად ნიშნავს “ახალს” ”ახალად მორჯულებულს”. სახელწოდება “ინგილო” მიღებილი ჩანს ძველ თურქული იანგილი—იანგილო ფორმიდან (ყანგილი—ყანგილო), ხოლო “ინგილოდან” წარმოსდგა სახელწოდება “საინგილო”. ამგვარად, კახეთის აღმოსავლეთ ნაწილმა ნაწილმა XVIII ს. მიიღო საახელწოდება “საინგილო”. როგორც ზემოთქმულიდან ჩანს, “ინგილო” არა ეთნიკური, არამედ სოციალური შინაარსის ცნებაა, ე.ი. “ინგილო” როგორც ერი არ არსებობს, ინგილოები ქართველები არიან. საინგილოში, განსაკუთრებით ბელაქნის რაიონში, ბევრი დღევანდელი ლეკის წინაპარი ქართველი იყო. ისტორიამ შემოგვინახა ცნება, რომ ყოფილი ვაჩნაძეები დღეს გალაჯოევის გვარს ატარებენ, ერისთავები—ნასტაგალოვის და სხვა. საინგილოში ბევრმა ლეკმა იცის, რომ მათი წინაპრები ქართველები იყვნენ, იციან თავვიანთი ქართული გვარებიც.
რას ეწოდება საინგილო
საინგილოეწოდებამხარეს, რომელსაცსაქართველოსსამხრეთ-აღმოსავლეთითმდებარეობსდაამჟამად ბელაქნისზაქათლისადაკახისრაიონებითაზერბაიჯნისფარგლებშიამოქცეული.საინგილოსწარსულშიელისენსუწიდებდნენ. საინგილომდიდარიბუნება --- რელიეფისმრავალფეროვნება, შესანიშნავიჰავადაწყალუხვიმდინარეები, მეტადნაყოფიერინიადაგები, მდიდარიმცენარეულობისსაფარიდაცხოველთასამყაროსძველთაგანვეიქცევდაყურადღებას. იგილანდშაპტურადშიგაკახეთისბუნებრივგაგრძელებასწარმოადგენს. საინგილოსტერიტორიამიოცავსკახეთისკავკასიონსადაალაზნისვაკისაღმოსავლეთინაწილებს, დაშიურიდაბალქედსადააჯინოურისვაკეს. ამმხარეშისოფლისმეურნეობაოდითგანვეკარგადარისგანვითარებული. მისიმთავარდარგებსწარმოადგენსმეთამბაქოება, მეხილეობა, მეაბრეშუმეობა, მესაქონლეობა, მარცვლეულისმეურნეობადასხვა. ამმხარეშიმრეწველობაძირითადადსოფლისმეურნეობისპროდუქტებისგადამუშავებისბაზაზეაგანვითარებული. საინგილომრავალფეროვანიმხარეა. აქცხოვრობენქართველები,(როგორცქრისტიანებიასევემაჰმადიანები) წახურები, ავარიელები, აზერბაიჯნელები, რუსებიდასხვა. საინგილოშიქართულისკოლებიშუასაუკუნეებიდანვეარსებობს. დღეისათვისკისამივერაიონში 18 ქართულისკოლაა, აქარისაგერეთვეაზერბაიჯნულიდარუსულისკოლებიც. ამმხარეშიმრავალიკულტურ-საგანმანათებლოდაწესებულებაა: სკოლები, ბიბლიოთეკები, კინოთეატრები,კულტურისსახლებიდასხვა. საინგილოუძველესდროშიწარმოადგენდაჰერეთისჩრდილო—აღმოსავლეთნაწილს, დასახელებულიიყოქართველთამონათესავეტომი—ჰერებით. იგიალვანეთის (ალბანეთის) სახელმწიფისფარგლებშიშედიოდა. ჰერეთისქართ-კახეთთანერთად, ძველიდროიდანმოყოლებული, ისტორიისმთელმანძილზე (XV საუკუნემდე) ანსაქართველოსერთიანისახელმწიფოსშემადგენლობაშიშედის, ანდაცალკესამთავრებოსსახითარსებობს. ჰერთიჯერ XI საუკუნეში, შემდეგ XV საუკუნიდანკახეთისსამეფოსსაზღვერებშია. XV საუკუნიდანსახელწოდებაჰერეთიქრებაპილიტიკურინომენკლატურიდანდამთელტერიტორიას (კახეთ-ჰერეთისას), მდ.არაგვიდანმოყოლებულიმდ.გიშისწყლამდე, კახეთიეწოდება. მომდევნოპერიოდიაღინეიშნებაკახეთისსამეფოპოლიტიკური, ეკონომიურიდაკულტურულიგაძლიერებით: ამასთანერთადირანის, თურქეთისადაშემდეგდაღესტნისფეოდალებისშემოსევებითდაგაუთავებელიომებით, რასაცშედეგადმოყვაამმხარისსაქართველოდანჩამოშორება XVIII საუკუნეშიდაიქლეკებისგაბატონება: ლეკებმაირანისდათურქეთისდახმარებითამმხარისადგილობრივიმცხოვრებნი—ქართველთადიდინაწილიგაამაჰმადიანეს. გამაჰმადიანებულებსახლადმორჯულებულებს (ძველითურქულითYAHGILI) უწოდეს, საიდანაცწარმოსდგასახელწოდებაინგილო, ამმხარესკისაინგილოდარექვა. საინგილოსგანთავისუფლებალეკიდამპყრობლებისგანმოხერხდამხოლოდსაქართველოსრუსეთთანშეერთებისშემდეგ, XIX საუკუნისდასწყისში, რუსიდაქართველიჯარისერთობლივმოქმედებით. საინგილომეფერუსეთისიმპერიისდროსადმინისტრაციულ-პოლიტიკურდაყოფით 1832-1845 წლებში-საქრთველოსუშუალონაწილი, 1844-1860 წლებში ჭარ-ბელაქნისსამხედროოლქი (1844 წ. ჭარ-ბელაქნისსამხედროოლქსშემოუერთესილისუსსასულთნო, თანამედროვეკახისრაიონიდაწახურიხეობა), ხოლო 1860—1917 წლებშიზაქათლისდაბელაქნისოლქი, რომელიცსაქრთველოსფარგლებშიშედიოდა: 1921 წლიდანიგიაზერბაიჯნისსაზღვრებშიმოექცა. ამგვარად, საინგილოსაქრთველოსნაწილსწარმოადგენდა. ამმხარისმოსახელობას – ქართველებსოდითგანვეეროვნება, ენა, კულტურა, სამეურნეოდაკულტურულიცხოვრება, ლხინიდაჭირისაქართველოს (ჰერეთ-კახეთის) მოსახლეობასთანსაერთოჰქონდადადღესდღეობითაცაგრძელებს.
